Zihinsel Yetersizlik Nedir
Zihinsel Yetersizlik Hakkında Genel Bilgiler ve Önemli Sorular
GENEL
Veysel ALÇINKAYA
1/1/20247 min read
Zihinsel Yetersizlik Nedir
Zihinsel yetersizlik bireyin doğum öncesinde, doğum esnasında veya doğum sonrasında yaşadığı birtakım problemlerden kaynaklı olarak, ortalamanın altındaki zekâ düzeyi ile birlikte, bağımsız yaşam becerileri yeterliliğinde, özbakım becerilerinde, akademik becerilerinde, iletişiminde, sosyal ve davranışsal becerilerinde yetersizlik yaşaması durumudur.
Zihinsel Yetersizliğin Sebepleri Nelerdir
Zihinsel yetersizliğe dair bilinen nedenler doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası olmak üzere üç ana başlık altında değerlendirilmektedir.
Doğum Öncesindeki Nedenler
Genetik nedenler
Kromozom sapmaları (down sendromu, turner sendromu vb.)
Baş-kafa oluşum bozuklukları (mikrosafali, hidrosafali)
Kan uyuşmazlığı
Zehirlenmeler
Akraba evliliği
Beslenme yetersizliği
İlaç, alkol gibi maddelerin kullanımı
Erken ve geç hamilelikler
Geçirilen hastalıklar (kızamık vb.)
Doğum Esnasındaki Nedenler
Doğum travması
Doğumda oksijensiz kalma
Geç, güç ve erken doğumlar
Doğum sırasında oluşan kazalar
Doğum Sonrasındaki Nedenler
Yaralanmalar ve kazalar
Ateşli hastalıklar
Beslenme yetersizliği
Sosyal ve kültürel yoksunluk
Olumsuz yaşam şartları
Zihinsel Yetersizliğin Dereceleri
Modern özel eğitim literatüründe zihinsel yetersizliğe sahip bireyin performans düzeylerine göre bir sınıflandırma yapılmasına karşın geleneksel bir özel eğitim sınıflandırması olarak IQ seviyelerinin baz alındığı bir derecelendirme sistemi de mevcuttur. Buna göre;
55-70 IQ – Hafif Zihinsel Yetersizlik
40-55 IQ – Orta Zihinsel Yetersizlik
25-40 IQ – Ağır Zihinsel Yetersizlik
0-25 IQ – Çok Ağır Zihinsel Yetersizlik
şeklinde bir derecelendirme mevcuttur.
Ayrıca bireylerde zihinsel yetersizliklerine ek olarak farklı yetersizlikler de (işitsel, görsel veya fiziksel yetersizlik gibi) görülebilir. Nörolojik temelli çeşitli hastalık veya sendromlara rastlanması da yine söz konusu ihtimallerdendir ve özellikle ağır ve çok ağır düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireylerde epilepsi gibi çeşitli hastalıklar görülmektedir.
Hafif Düzey Zihinsel Yetersizlik
Hafif düzey zihinsel yetersizliği bulunan bireylerde zihinsel, duyusal ve motor performansa dayalı becerilerdeki sorunlar daha az ve hafif düzeylerde görülmektedir. Bu yüzden bu sınıflandırma altında yer alan bireylere “eğitilebilir” şeklinde nitelendirme yapılması mümkündür zira akademik becerilerde bir gerilik veya gecikme söz konusu olsa dahi hafif düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireyler eğitim hayatlarına devam edebilir ve hatta karakteristik özelliklerine göre meslek sahibi dahi olabilirler. İletişim becerileri genellikle yeterli ve hatta iyi düzeydedir. Bağımsız yaşama becerileri tam anlamıyla kazandırıldığı taktirde birey ömrünün geri kalanını bakıma muhtaç kalmadan geçirebilir.
Hafif düzey zihinsel yetersizliği normal gelişim gösteren bireylerden veya otizmden ayırmak genel olarak zordur. Hafif düzey zihinsel yetersizlik sıklıkla bireyin okuma – yazma öğrendiği ve sayma becerilerini kazanmaya başladığı dönemlerde kendisini göstermektedir.
Orta Düzey Zihinsel Yetersizlik
Orta düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireyler zihinsel, duyusal ve motor performansa dayalı becerilerde gözle görülür derecede bir zorlanma olsa da bu gruba dahil bireylerde tam bir kısıtlılık durumundan söz edilemez. “Öğretilebilir” şeklinde nitelendirme yapmanın uygun olduğu orta düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin akademik becerilerinde gecikme ve zorlanmalar olmasına karşın çeşitli yönlendirmeler ile temel düzey eğitim süreçlerini tamamlayabilirler. İletişim becerileri yeterli düzeyde gelişim gösterebilir. Bağımsız yaşama becerilerinin kazandırılması son derece önemli olmakla birlikte orta düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin aralıklı bakıma muhtaç şekilde yaşayabilirler.
Ağır Düzey Zihinsel Yetersizlik
Ağır düzey zihinsel yetersizliğe sahip bireylerde zihinsel, duyusal ve motor performansa dayalı becerilerin gelişimi ciddi ölçüde ağır ve kısıtlıdır. İletişim becerilerindeki aksama erken yaşlarda görülmeye başlanır ve bu durumlara ek olarak bireyin sosyal ve duygusal olarak da öfke krizlerine meyilli olduğu görülür. Eğitim ve öğretim süreçlerini yalnızca temel ihtiyaçlar doğrultusunda basit bir şekilde alabilir ve birtakım önemli işaretlere ek olarak harf ve basit hece öğrenimi gibi kazanımları elde etmeleri amaçlanır. Özbakım becerileri ve algı mekanizmaları düşük olduğu için bağımsız yaşama becerilerinde ciddi bir kısıtlılık söz konusudur. Bakımsız bir şekilde yaşamaları mümkün değildir.
Çok Ağır Düzey Zihinsel Yetersizlik
Çok ağır zihinsel yetersizliğe sahip bireyler zihinsel, duyusal ve motor performansa dayalı becerilerin gelişimi çok ağır, çok kısıtlı ve çok zorludur. İletişim becerilerinde ciddi bir problem vardır ve bu gruba dahil bazı bireylerde konuşma becerisi hiç görülemeyebilir. İstek ve ihtiyaçların ifade edilebilmesi amacıyla temel düzey ses ve iletişim becerileri çalışılabilir. Eğitim ve öğretim faaliyetlerinden ziyade motor beceri gelişimi, duyusal gelişim ve temel düzey özbakım becerilerinin gelişime yoğunlaşılır. Ömür boyu düzenli bakıma ihtiyaç görülür.
Zihinsel Yetersizlikte Görülen Genel Özellikler ve Belirtiler
Bireyin zihinsel yetersizlikten etkilenme düzeyi, etkilenme nedeni ve karakteristik özelliklerine ek olarak yetersizliğine eşlik eden bir hastalığının olup olmaması kendisinde gözlenebilecek genel özellik ve belirtileri doğrudan etkiler.
Sağlık problemleri vardır. İç ve dış organlarda çeşitli deformasyonlar, diş çürümeleri, kafa ve vücut arasında oran farkı, görme ve işitme kusurları bulunabilir.
Bedensel gelişimleri yavaştır.
Psiko-devimsel alanlarda gerilik gösterirler. El-göz koordinasyonunu güç sağlarlar. Büyük ve küçük kaslarını kullanma becerisini geç kazanırlar.
Akademik kavramları geç ve güç öğrenirler.
İlgi süreleri kısa ve dikkatleri dağınıktır.
Çeşitli durumları kavramada, genelleme yapmada, öğrendiklerini transfer etmede zorluk çekerler.
Somut kavramları daha iyi kavrarlar.
Konuşma gelişimleri yavaş olup, geç konuşmaya başlarlar.
Yeni durumlara uymada zorluk çekerler.
Algıları, kavramları ve tepkileri basittir.
Monoton işleri yapmaktan hoşlanırlar.
Duygularını, düşüncelerini açık ve bağımsız olarak ifade edemezler.
Gördükleri, duydukları şeyleri çabuk unuturlar, bellekleri zayıftır.
Kendilerinden yaşça küçük olanlarla arkadaşlık kurarlar.
Grup içi ilişkilerinde başkalarına daima bağımlıdırlar.
Kurallara kavramakta zorluk çekerler.
Sosyal ilişkilerinde kendilerini grupta kabul ettirecek becerileri azdır.
Arkadaşlık kurmada zorluk çekerler ve kurdukları dostluklar kısa ömürlüdür.
Kendilerine güvenleri azdır.
Sosyal ilişkilerde bencildirler.
Sosyal durumlara uymada zorluk çekerler.
Sosyal faaliyetlere karşı ilgileri azdır.
Zihinsel Yetersizlikte Tanılama Süreci
Bir bireyin zihinsel yetersizliğe sahip olduğuna dair tanı alabilmesi için zekâ düzeyinin 70 IQ puanının altında yer alması gerekmektedir. Bu ölçüm, uzmanlarca uygulanan birtakım zekâ testleri ile yapılmaktadır. Test sonuçları, aile tarafından sunulan bilgiler ve her türlü tarama verisinin bir arada değerlendirilmesi ile bireyin zihinsel yetersizlik düzeyi ve tam tanısı belirlenir. Bu süreçte mutlaka uyulması gereken birtakım ilkeler vardır. Bu ilkeler;
Çocuk bütün olarak incelenmelidir.
Çocuğun sağlık durumu bedensel, zihinsel, sosyal ve kişisel gelişimi ayrı ayrı bütün unsurları kapsayacak şekilde derinliğine incelenmelidir. Çocuğun yalnız incelendiği zamanki durumu değil o ana kadar olan gelişimi de incelenmelidir.
Çocuğun her yönü ve özelliğinin incelenmesinde mümkün olduğu kadar çeşitli ve uygun testler kullanılmalıdır.
İncelemeler incelenen alanda yeterli bilgi ve beceri sahibi uzman kişiler tarafından yapılmalıdır.
Teşhisin doğruluk ve yanlışlığı sürekli incelemelerle kontrol edilmeli ve sonuç daima değişikliğe açık tutulmalıdır.
Teşhis çocuğun yalnızca yetersiz olduğu yetenekleri değil; yeterli, üstün olduğu ve başarılı olacağı alanları ortaya çıkarmayı da amaç edinmelidir.
şeklindedir.
Son yıllarda gelişen tıbbî koşullar dolayısıyla zihinsel yetersizliğin meydana gelişi önceden tespit edilebilir veya doktor kontrolleri esnasında ortaya çıkabilir durumda olsa da bazı bireylerde zihinsel yetersizliğin meydana çıkışı daha ileriki yaşlarda kendini belli edebilir veya tespiti zor olacak düzeyde hafif olabilir. Bu gibi durumlarda ilgili şüphenin oluşmasıyla birlikte derhal uzman yardımına başvurulmalıdır.
Sıkça Sorulan Sorular
Zihinsel yetersizlik önlenebilir mi?
Bu konuda kesin bir önleme çözümü maalesef bulunmamaktadır. Buna karşın ihtimalleri mümkün mertebe azaltabilmek adına birtakım kişisel ve toplumsal tedbirler elbette bulunmaktadır. Hamilelik öncesi süreçte anne – baba kaynaklı bir problem yaşanmaması adına bireylerin fiziksel sağlıklarına, beslenmelerine ve ruh sağlıklarına mutlaka dikkat etmeleri gerekmektedir. Radyasyon, gdo veya kimyasal tabanlı çeşitli ürün veya aletlerden mümkün mertebe kaçınmak da bu süreçte önemli bir korunma hususudur.
Hamilelik sürecinde ise anne ve bebeğin beslenmesine, annenin ruhsal ve fiziksel sağlığına ve doğum süreci şartlarına mutlaka özen gösterilmelidir. Annenin doğuma dek yaşanan süreçte sıkıntı ve stresten uzak, huzurlu ve mutlu bir hamilelik süreci geçirmesi önemlidir.
Doğum sonrasında ise çocuğun psiko-sosyal gelişimini mutlaka iyi şartlarda geçirmesi, ailesi tarafından iyi bir ön eğitim alması ve hem sağlık hem de refah düzeyi açısından belirli şartların üzerinde yetişmesi önem arz etmektedir.
Veysel ALÇINKAYA, Özel Eğitim Öğretmeni.