Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Hakkında Genel Bilgiler ve Önemli Sorular
GENEL
Veysel ALÇINKAYA
1/1/20246 min read
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu bireyde dikkat seviyesinin düşmesine, aşırı hareketliliğe ve dürtüselliğe neden olan ve akademik, sosyal ve psikolojik alanlarda kişinin başarı ve hayat kalitesini olumsuz yönde doğrudan etkileyen bir bozukluktur. Etki ve belirtileri çocukluk yaşlarında görülmeye başlanır. DSM-5 Kriterlerine göre aynı çatı altında incelenmeye başlanan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite vakalarında, kişinin karakteristik özelliklerine paralel olarak değişen özellikler görülse de temel olarak bu iki bozukluğun bazı birincil etkileri bulunmaktadır.
Dikkat Eksikliği kişinin dikkatini toplamasını, odaklanmasını, yaptığı bir iş üzerinde konsantre olmasını engeller ve herhangi bir eylemden normale kıyasla daha çabuk bir sürede sıkılmasına yol açar.
Hiperaktivite ise bireyin anormal derecede hareketli ve beklenmedik davranışlar sergilemesi durumudur. Hiperaktivitesi bulunan bireylerde yerinde duramama, durduğu yerde uzuvlarını sallama veya genel olarak sabırsız gibi gözüken hareketler sergilenmesi söz konusudur.
Bu iki gelişimsel bozukluğa ek olarak incelenmeye başlanan Dürtüsellik özelinde ise kişilerde bir eylemin sonucunu düşünmeden hareket etme, aceleci olma ve kontrolsüz tepkiler gösterme gibi davranışlar vardır.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri
DEHB dahilindeki belirtiler, üç ayrı başlık altında daha kolay bir şekilde incelenebilir. Ayrıca bu belirtilerin birçoğu çocuklukta görülmektedir.
Dikkat Eksikliği Kaynaklı Belirtiler
Herhangi bir işe, konuya veya diyaloğa odaklanmakta zorluk çekerler.
Dikkat süreleri düşük ve kısıtlıdır.
Uzun süreli göz teması kurmakta kaçınırlar.
Herhangi bir iş üzerinde uzun süre çalışamazlar.
Herhangi bir konu veya iş üzerinde çabuk sıkılganlık gösterirler.
İnce detayları görmekte zorlanırlar.
Unutkanlık problemi yaşarlar.
İnce detayları atladıkları için problem çözmekte zorlanırlar.
Karşısındakini dinlemekte güçlük çeker ve sıkılırlar.
Basit yönerge ve görevleri dahi hatırlamakta zorluk çekebilirler.
Beklenmedik ölçüde sık ve basit hatalar yapabilirler.
Dışarıdan sakarlık gibi gözüken ve dikkatsizlik tabanlı motor problemler yaşayabilirler.
Hiperaktivite Kaynaklı Belirtiler
Aşırı derece hareketlidirler.
Adeta yerinde duramayan, sürekli hareket etmeye dayalı bir yapıları vardır.
Otururken veya sabit dururken bile ellerini, kollarını, bacaklarını veya ayaklarını sallarlar.
Çok hızlı konuşabilirler. Bu durum bazen anlaşılmayacak derecede hızlı görülebilir.
Yanlış kelime tercihleri ve cümle düşüklüğü görülebilir. Bazen cümleleri birbirlerine bağlamakta zorlanabilirler. Bu duruma neden-sonuç ve amaç-sonuç ilişkileri kurmakta yaşadıkları güçlükler eşlik edebilir.
Karşısındaki kişiyi dinlemekte zorlanabilirler. Sıkılıp, hareket etmek isteyebilirler.
Sabırsız gibi gözükerek karşısındaki kişinin sözünü kesebilirler. Gereğinden fazla atik bir yapıdalardır.
Dürtüsellik Kaynaklı Belirtiler
Sabırsızdırlar.
Herhangi bir konu üzerinde halk diliyle “oldu bittiye getirme” eğilimi görülür.
Herhangi bir şeyi beklemekte güçlük çekerler.
Özellikle sıra bekleme konusunda çok ciddi ölçüde sorun yaşarlar.
İstedikleri bir şeyin hemen yapılmasında diretirler.
Yapacakları işin sonunu düşünmeden hareket ederler.
Aceleci davranırlar.
Tepkilerini kontrol etmede güçlük çekebilirler.
Hiç beklenmedik anda, anlamsız da olsa farklı hareketler yapabilirler.
Emniyet ve güvenlik kaygısı olmadan hareket edebilir. Yapacakları bir eylem veya hareketin tehlikeli olup olmadığına kanaat getirmeden davranabilirler.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedenleri
Tüm araştırma, gözlem ve değerlendirmelere karşın hangi faktör veya faktörlerin bireyde kesin ve tekil olarak DEHB tetikleyicisi olduğu sorusuna yanıt vermek güçtür. Yani bu problemin nedeni kesin ve net olarak bilinmemektedir. Buna karşın yine gözlem ve değerlendirme kaynaklı birtakım varsayım ve olasılıklar mevcuttur. Buna göre;
Ailesinde DEHB tanılı biri bulunan bir çocukta DEHB görülme olasılığı diğer çocuklara kıyasla daha fazladır. Hatta bu konuda yapılan çalışmalara göre ailesinde DEHB bulunan bir çocukta DEHB görülme olasılığı hemen hemen %70-%75 bandındadır. Bu yüksek oransal bilgiye karşın yalnızca anneden veya yalnızca babadan sağlanan genetik aktarımın tek başına DEHB oluşumunu tetiklediği söylenemez. Yani kısacası hangi genetik aktarım düzeyinde DEHB oluşumunun meydana geldiği tespit edilememiştir.
Ek olarak ele alınan varsayım ve olasılıklara göre;
Prematüre doğum yapılması
Yüksek etkili kafa travmalarının yaşanması
Hamilelikte veya doğum esnasında beyin yapısının zarar görmesi
Hamilelikte alkol ve sigara kullanılması
gibi çeşitli faktörler çocukta DEHB oluşumuna yol açabilme ihtimaline sahiptir ancak hiçbiri tek başına ve kesin olarak bir gerekçe özelliği taşımamaktadır.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tanılama Süreci
DEHB, olağan bir muayene esnasında fark edilmesi mümkün olan bir hastalık değildir. Belirti, gözlem ve testlerin değerlendirilmesi sonucunda bir çocuk psikiyatristi tarafından tanı konulabilir. Zamanla çocuğun davranışlarında gözlemlenen etki ve belirtiler, ailenin sağlık geçmişi, çocuğun doğum öyküsü ve uygulanabilecek çeşitli test gibi bileşenlerin ışığında bir tanı konma süreci yaşanmaktadır.
Bu süreçte ailenin sağlık geçmişi iyi bilinmeli, DEHB tanılı biri olmasa bile ailenin sağlık öyküsünde nörolojik bir hastalığın olup olmadığı iyice araştırılmalıdır. Çocuğun doğumundan itibaren başlayan sağlık öyküsü de iyi bilinmeli ve çocuğun gelişimi sıkı takip edilmelidir. Çocuğun ev ortamında göstereceği belirtilere ek olarak okulunda yaşayacağı çeşitli problemler de bu sürecin aydınlanmasında etkili olacaktır. Bu yüzden mutlaka çocuğun öğretmenleri ile iyi iletişimde olunmalı ve gelebilecek çeşitli uyarı ve yönlendirmelere karşın açık olunmalıdır.
Gözlemlenen belirtiler ve gelen uyarılar doğrultusunda mutlaka bir uzmandan destek istenmelidir. Bu konuda en iyi yönlendirme bir çocuk psikiyatristi tarafından yapılacaktır. Çocuk psikiyatristinin uygun göreceği birtakım testler yapılarak çocuğun güçlü ve zayıf olduğu yanlar tespit edilebilir ve bu doğrultuda bir eğitim ve tedavi rotası çizilebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tedavi ve Eğitim Süreci
DEHB tanısı konmuş bir çocuğun tedavi ve eğitim süreçlerinin başarılı ilerlemesi, onun hayata ve topluma kazanımı açısından kritik bir öneme sahiptir. Bu yüzden süreç içerisinde aktif rol alan uzmanlar arasında sağlıklı bir iletişim ağı ve işbirliği olması önemlidir.
DEHB tanılı bireylerin tedavilerinde ilaç kullanımı sıkça görülmektedir. Bu ilaç kullanımı bir uzmanın önerisi olmadan kesinlikle başlamamalı ve süreç boyunca da ilacın etkileri mutlaka ilgili uzmana bildirilmelidir. Ailenin kendi kararıyla, bir reklam önerisiyle veya tıp alanı dışından birinin tavsiyesiyle ilaç kullanmaması gerekmektedir.
Eğitim sürecinde ise mutlaka iyi bir özel eğitim öğretmeninden destek alınmalıdır. Bu doğrultuda birebir özel dersler alınabilir ve aile tarafından danışmanlık desteği istenebilir. Bu özel ders ve danışmanlık desteği doğrultusunda çocuğun akademik ve sosyal sorunlarının gelişimine yönelik çalışma programları hazırlanır. Çocuğun yetersiz olduğu tespit edilen alanların geliştirilmesi, hayat kalitesini olumsuz etkileyen problem davranışların söndürülmesi ve iyi bir geleceğe hazırlanması bu eğitim sürecinin temel hedefleridir.
Sıkça Sorulan Sorular
DEHB bulunan çocuklar üstün zekâlı mıdır?
DEHB bulunan çocuklarda herhangi bir zekâ gerili olmadığı gibi tam aksine üstün zekâ örnekleri görülebilmektedir. Buna karşın bu üstün zekâlılık durumu tüm DEHB tanılı çocuklar için geçerli değildir. DEHB bulunan çocukların birçoğu normal bir zekâ düzeyine sahiptir. Bu sorunun yanıtı çocuk özelinde değişmekte olup uzmanlarca uygulanacak zekâ testleri ile kesin olarak öğrenilebilir. Buna karşın DEHB tanılı çocukların eğitiminde zekâ seviyesinden ziyade zayıf ve güçlü yanların tespiti daha önemlidir. Zayıf alanların geliştirilmesi ve güçlü alanların da stabil olarak desteklenmesi gerekmektedir.
DEHB bulunan çocuklarda ek hastalıklar görülebilir mi?
DEHB tanılı çocuklarda nörolojik hastalıklardan ziyade psikolojik hastalık veya kötü alışkanlıklar görülmektedir. Çocuklukta asosyallik ve özgüven eksikliği olarak kendini gösteren bu psikolojik sorunlar yetişkinliğe geçişle birlikte depresyon, anksiyete bozuklukları, obsesif kompulsif bozukluk, bipolar bozukluk, alkol/madde kullanım bozukluğu ve davranışsal bağımlılıklar gibi ciddi rahatsızlıklara evrilebilir. Bu yüzden erken müdahale çatısı altında doğru birer eğitim ve tedavi süreçlerinin uygulanması şarttır.
Veysel ALÇINKAYA, Özel Eğitim Öğretmeni.